Kelebeklerin genel özellikleri

Kelebeklerin vücutları üç bölümden oluşmaktadır. Bunlar; baş (=caput), göğüs (=thorax) ve karın (=abdomen) bölümleridir.

1.2.2.1. Baş (=Caput)

Başta, bir çift büyük bileşik göz vardır. Birçok kelebek, bileşik gözün yakınında, alnın üzerinde, bir çift noktagöze (ocelli) sahiptir. Ağız tüm Rhopalocera türlerinde emici tiptedir. (Şekil 3.).

Antenlerin yapısı Lepidoptera takımı içerisinde çok değişiklik gösterir (ip, kıl, topuz, tek ya da çift taraflı tarak vs.). Anten segmentlerinin sayısı 7-100 arasında değişir. Antenlerde genellikle eşeysel dimorfizm görülür. Rhopalocera türlerinde özellikle Papilionoidea türlerinde topuz şeklinde, uçları kalınlaşmış ve geriye kıvrılmış şekilde, Hesperioidea türlerinde ise anten uçları dar, kanca benzeri çıkıntılara dönüşmüştür (Demirsoy, 2003). Şekil 4.’de Papilionidae, Hesperiidae, Argynnidae ve Lycaenidae familyalarına ait bazı türlerin anten yapıları gösterilmiştir.

1.2.2.2. Göğüs (=Thorax)

Kelebeklerin göğüs yapıları 3 segmentten oluşmuştur. Birinci segment zayıf yapılıdır. Pul şeklindeki deri lobları (patagia) boyun bölgesini örter. 2. ve 3. göğüs segmentleri özellikle iyi uçanlarında çok kuvvetli olarak gelişmiştir. Patagiaya (1. segmentteki) denk olarak bunlarda da ön kanadın kaidesinin önünü örten omuz örtüleri (tegulae) bulunur (Demirsoy, 2003).

Kanatları, zarımsı, yassı, genellikle ön kısmı arka kısmından daha büyük üçgenimsi bir yapıdadır. Kelebeklerin uçuşu sırasındaki kanat haraketleri senkronize (eşgüdümlü) bir şekilde gerçekleşir. Bu eşgüdümlü çalışmanın temelinde kanatlarda bulunan kilit sistemidir. Bu kilitlenme sistemi frenulum adı verilen üzeri pulla örtülü kılın ön ve arka kanatları birbirine bağlanması temelindedir. Frenulum erkek bireylerde kuvvetli ve kalın tek bir kıl şeklinde bulunurken, dişilerde de birçok tutunma kılı mevcuttur (Demirsoy, 2003). Frenulum yapısı, Lepidoptera takımının çoğunda ve Rhopalocera alttakımının ise tamamında bulunur. Bu yapıya sahip olan familyalar Frenatae grubunda toplanır. Bazı kaynaklarda Frenatae alttakım olarak geçmektedir. Şekil 5.’de erkek ve dişi bireylerde frenulum yapısında görülen değişiklikler gösterilmiştir.

Bacakları özelleşmemiştir. Bacaklar kural olarak pul taşırlar; tarsusları hemen her zaman 5 segmentlidir; uç kısımlarında iki tane tırnak ve çok defa bir yapışma lobu taşırlar. Antenlerin temizlenmesi için ön bacaklarında uzun bir mahmuz bulunur. Bir kısım kelebek tırnaksız, körelmiş ön bacağa sahiptir; bu ön bacak da temizleme işlevini yüklenmiştir (Nymphalidae) (Resim 1). Orta ve arka bacaklar, genellikle, sayıları ve konumları sistematikte önemli olan dikenlerle donatılmıştır.

1.2.2.3. Karın (=Abdomen)

Abdomen 10 segmentten oluşmuştur. Sık şekilde pullanmıştır. Birçok dişide son segmentler arasında bulunan uzun intersegmental deri, son segmentlerin ileriye ve geriye hareket etmesine izin vererek, bir çeşit yumurta koyma borusu görevi yapar. Bu yumurta koyma aygıtı ile yumurtalarını yarık ve çatlaklara, bitkilerin kıvrımlı yapılarının arasına bırakabilirler (Demirsoy, 2003) (Resim 2).

1.2.2.4. Kelebeklerde Yaşam Döngüsü

Güveler ve kelebekler tam bir yaşam döngüsünden (metamorfoz) geçerler (holometabol). Yaşam dönemleri; yumurta (egg), tırtıl (larva), pupa (koza, krizalit), yetişkin (adult) olmak üzere dört dönemde gerçekleşir (Şekil 6). Bu evrelerin süresi ve takvimi türlere göre farklılık göstermektedir.

1.2.2.5. Yumurta

Yumurtalar, genellikle konak bitkinin (larvanın besleneceği bitkinin) yakınına ya da nadiren başka yapıların üzerine yerleştirilir (Resim 2). Yumurtaların şekli çok değişkendir; yuvarlak, oval, armut, lobut ya da plaka şeklinde olabilir; keza üst yüzeylerinin struktürü de çok farklıdır (Demirsoy, 2003). Şekil 7’de farklı yumurta türleri gösterilmektedir.

1.2.2.6. Tırtıl (=Larva)

Larva genelde tırtıl tipindedir (eruciform). Tırtılların ilk işlevi yumurta kabuğunu yemektir. Baş sertleşmiş, anten kısa ve 3 segmentlidir. Ağız parçaları güçlü, ısırıcı-çiğneyicidir. Çoğunda lateral ocelli vardır (6 tane) (Demirsoy, 2003). Farklı şekillerde larva yapıları görülmektedir (Şekil 8).

Besin bitkisi tarım ürünleri olan kelebek larvaları tarım zararlısı olarak görülmektedir. Çoğunda üç çift göğüs bacağı ve 5 çift abdomen bacağı bulunur. Abdomende bunlar 3-6 ve 10. segmentlerde bulunur. Larvalar olası predatörlerden korunmak için; kriptik veya aposematik renklenme, sığınak yapma, pis koku üretme ve uzun irritant kıllara sahip olma gibi savunma sistemine sahiptirler. Şekil 9’da bir tırtılın genel yapısı gösterilmektedir.

Özellikle Lycaenidae türlerinin bazı türlerinin larvaları pupa dönemine kadar karıncalarla ilişkilidirler ve varlıkları bu karıncaların varlığına bağlı olarak devam etmektedir.

1.2.2.7. Koza (=Pupa)

Tırtılların pupa örmeleri çok tipik davranışlarındandır. Genellikle kelebek kozaları silindirik yapılıdır; arka kısımları sivrilmiştir. Pupa obtecadır, yani anten, bacak ve kanat taslakları yapışıktır (Demirsoy, 2003).

Pupadan çıkma yakını, pupa örtüsü saydamlaşır ve ergin kelebeğin renkleri ve desenleri belirgin bir şekilde görünebilir (Resim 3). Erginleşme süresinin sonunda, pupa örtüsünü yırtarak kanatları vücuduna yapışık ve buruşuk halde dışarıya süzülerek çıkar. Çıkarken bağırsaklarında bulunan sindirim atıklarını birkaç damla şekinde (metamorfoz sırasında birikmiş atık maddeleri = mekonium) boşalttıkları görülür. Kanatların düzgünleşebilmesi için kanat damarlarına doğru pompalama hareketi yapması gerekmektedir. Hortum ve vücudun kuvvetli çizgili kaslarıyla birlikte vücuda alınan hava, her iki taraftaki buruşuk olan kanatlardaki damarlara pompalanmaya başlanır. Bu pompalama hareketi sonunda kanatlar gerilip sertleşerek düzgün bir yapıya kavuşur. Bu süreç yaklaşık 20-30 dakika sürebilmektedir (Demirsoy, 2003).

_{Kaynaklar:
İnternet: Abudawood, N. (2022). https://slideplayer.com/slide/9835194/: https://slideplayer.com/slide/9835194/. Son Erişim Tarihi: June 25, 2022
İnternet: Britannica, E. (2014). https://www.britannica.com/animal/lepidopteran/Form-and-function#/media/1/336811/44316: https://www.britannica.com/animal/lepidopteran/Form-and-function#/media/1/336811/44316. Son Erişim Tarihi: June 06, 2022
Demirsoy, A. (2003). Yaşamın Temel Kuralları - Omurgasızlar/Böcekler Entomoloji Cilt-2 Kısım-2. Meteksan AŞ Baskı Tesisleri, Ankara.}